حاتم بن هرثمهحاتم ابن هرثمه از سرداران عباسیان که به واسطه سابقه پدرش به دستگاه عباسیان راه یافت. ۱ - معرفی حاتم ابن هرثمهحاتم بن هَرْثَمه، از سرداران عباسیان در روزگار هارون و پسرانش امین و مأمون. حاتم، به واسطه سابقه پدرش، هرثمة بن اعین که از سرداران خاص و معتمد هارون بود [۱]
طبری، تاریخ طبری ج۸، ص۲۹۸ (بیروت).
، به دستگاه عباسیان راه یافت. [۲]
طبری، تاریخ طبری ج۸، ص۲۹۸(بیروت).
[۳]
طبری، تاریخ طبری ج۸، ص۳۶۹.
۲ - حاتم رئیس شرطه‌های مصرظاهرآ در ۱۷۸، که هارون هرثمه را به ولایت مصر گماشت، حاتم نیز همراه پدرش بود، زیرا هرثمه حاتم را به ریاست شرطه (پلیس شهر) گمارد. [۴]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ص۱۶۱، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۵]
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۲، ص۸۸، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ ۱۹۷۲.
نام حاتم بن هرثمه، در نامه خلیفه امین به برادرش صالح، که به مناسبت مرگ هارون به او نوشت، آمده و در آن ضمن سفارش به صالح درباره حاتم، مبنی بر ابقای وی در سمت خود، از فرمان‌برداری حاتم از دستگاه خلافت یاد کرده است. [۶]
طبری، تاریخ طبری ج۸، ص۳۶۸ـ۳۶۹، (بیروت).
۳ - حاتم مأمور برگزاری نماز و جمع‌آوری خراجدر ۱۹۴، امین، حاتم را همراه با هزارتن به مصر فرستاد و مأمور برگزاری نماز و جمع‌آوری خراج آن سرزمین ساخت. او به بلبیس رفت. حاتم در ابتدا با اهالی حوف مصر، به شرط پرداخت خراج، صلح کرد، اما آنان پیمان صلح را شکستند، حاتم نیز لشکری برای جنگ با آنان فرستاد و آنان را شکست داد، سپس حرکت کرد و در ۴ شوال ۱۹۴ همراه صد گروگان از سران عرب یمانی حوف وارد مصر شد. حاتم، به رسم امیران مصر، در پادگان سکونت کرد و به سامان دادن امور پرداخت. آنگاه برای خود قبّه‌ای به نام قبةالهواء ساخت. [۷]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ص۱۷۳ـ۱۷۴، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۸]
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۲، ص۱۴۴، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ ۱۹۷۲.
۴ - برکناری حاتم از امارت مصرامین پس از اختلاف و نزاع با برادرش، مأمون، جابر بن اشعث خزاعی را به جانشینی حاتم برگزید [۹]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی ،ج۲، ص۴۳۹،.
و به این ترتیب، او در جمادی‌الآخره ۱۹۵، پس از یک سال و نیم، از امارت مصر برکنار شد. [۱۰]
محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، ص۱۷۴ و پانویس ۱، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
[۱۱]
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۲، ص۱۴۷، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ ۱۹۷۲.
۵ - حاتم حاکم ارمنستانجنگ بین امین و مأمون سرانجام در سال ۱۹۸، با قتل امین، به پایان رسید. [۱۲]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۴۱.
[۱۳]
مسعودی، مروج ج۴، ص۲۹۱ـ۲۹۴، (بیروت).
به نوشته یعقوبی [۱۴]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۲.
، مأمون، حاتم را به حکومت ارمنستان برگزید و حاتم زمانی به آنجا رسید که اختلاف و دشمنی میان معتزله و اهل سنت شدت گرفته بود، اما بعدآ با هم سازش کردند.
۶ - قتل پدر حاتم به تحریک فضل ابن سهلهنوز چند روز از حکومت حاتم بر ارمنستان نگذشته بود که از قتل پدرش (در سال ۲۰۰)، به تحریک فضل بن سهل (وزیر مأمون)، آگاه شد. پس، از بردعه به کسال رفت و در آنجا دژی ساخت و بر آن شد تا خلیفه را خلع کند. وی، برای انتقام از قتل ناجوانمردانه پدرش، به بطریقان و بزرگان ایرانی و ارمنی و بابک و خرّم‌دینان نامه نوشت که بر ضد خلیفه بشورند. [۱۵]
ابن‌قتیبه، المعارف، ص۳۸۹، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۶]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۲.
[۱۷]
طبری، تاریخ طبری، ج۸، ص۵۴۲ـ ۵۴۳ (بیروت).
گفته‌اند که شورش بابک خرّم‌دین تحت تأثیر تحریکات او بوده است. [۱۸]
ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۱۹]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۲.
از این‌رو، وقتی خبر شورش بابک و چیرگی او بر آذربایجان به مأمون رسید، یحیی بن معاذ را به جای حاتم بن هرثمه به حکومت ارمنستان گمارد. [۲۰]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۲.
صدیقی، با توجه به شورش بابک در سال ۲۰۱ و با توجه به اینکه وی در این سال ادعا کرد که روحجاویدان، رهبر خرم‌دینان آذربایجان، در بدنش حلول کرده [۲۱]
طبری، تاریخ طبری، ج۸، ص۵۵۶ (بیروت).
[۲۲]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۳۲۸.
، احتمال داده است که حاتم در حقیقت با جاویدان، نامه‌نگاری کرده باشد ولی چون بابک بعد معروف‌تر شده، نام او جای جاویدان را گرفته است.
به هر روی، سرکشی و شورش حاتم‌بن هرثمه در ۲۰۱ کار خرّم‌دینان را در آذربایجان آسان کرد و آنان، که از هر لحاظ اوضاع را موافق می‌دیدند، دعوت حاتم را اجابت کردند و در پی نافرمانی برآمدند. [۲۳]
غلامحسین صدیقی، جنبش‌های دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، ص۲۸۵، تهران ۱۳۷۵ش.
دینوری [۲۴]
احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال ، ص۴۰۲ـ۴۰۵، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
به‌تفصیل از شورش بابک خبر داده، اما به نقش حاتم در این باره اشاره نکرده است.
۷ - مرگ حاتمبهنوشته ابن قتیبه [۲۵]
احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، ص۴۰۲ـ۴۰۵، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
، حاتم در اوج دعوت و نامه‌نگاریها و تحریکاتش برای شورش بر خلیفه، درگذشت.
پس از این، از حاتم بن هرثمه در تواریخ ذکری نیامده است، اما ظاهرآ مناسبات این خاندان با دولت عباسی بهبود یافته بوده است. به نوشته طبری [۲۶]
طبری، تاریخ طبری، ج۹، ص۱۶۴ (بیروت).
، محمد بن حاتم در ۲۳۴ والی‌آذربایجان بود. احمد بن محمد، نواده حاتم، نیز در ۲۴۹ فرماندار بخش شرقی بغداد بود. [۲۷]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۲، ص۲۰، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۸ - منابع• ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. • ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره ۱۳۸۳ـ۱۳۹۲/ ۱۹۶۳ـ ۱۹۷۲. • ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. • احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. • غلامحسین صدیقی، جنبش‌های دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، تهران ۱۳۷۵ش. • طبری، تاریخ طبری(بیروت). • محمد بن یوسف کندی، ولاة مصر، چاپ حسین نصّار، بیروت ۱۳۷۹/۱۹۵۹. • مسعودی، مروج (بیروت). • یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « حاتم‌بن هرثمه»، شماره۵۶۳۷. |